مقدمه:
در حالی که تا چندی پیش مردم ایران به روان شناس و مشاور نگاه مثبتی نداشتند و با دیده تردید بدان می نگریستند، با تلاش های چندین ساله جامعه روان شناسی، این حوزه در بخش های مختلف مورد پذیرش قرار گرفته است. اکنون روان شناسان و مشاوران متخصص در حوزه ورزشی نیز مورد توجه بیشتری قرار گرفته و هر فدراسیون یا تیم ورزشی که از امکانات و شرایط مطلوب تری برخوردار باشد در این امر موفق تر ظاهر می گردد.
در همین راستا و پیش از المپیک پاریس به سراغ یکی از شناخته شده ترین متخصصان روان شناسی ورزشی رفته ایم .
در ادامه متن گفت و گوی اختصاصی منهای فوتبال با محمد کاظم واعظ موسوی- مسئول روان شناسی ورزشی آکادمی کمیته ملی المپیک را می خوانید:
*سالهاست که در حوزه روان شناسی ورزشی فعالیت می کنید و یکی از چهره های شناخته شده و تاثیرگذار آن محسوب می شوید. در آغاز سال 1403 شرایط این حوزه را چگونه می بینید و آیا جایگاه آن در جامعه تکوین پیدا کرده است؟
از سال 1373 فعالیتم را در این رشته آغاز کردم. یعنی درست زمانی که از خارج به کشور بازگشتم، شروع به تبلیغ و توسعه رشته روان شناسی ورزشی کردم. در ابتدا به دنبال ارتقا و معرفی این رشته بودم. اگر شما از من در طی این زمان از پیشرفت در این حوزه بپرسید جواب خواهم داد که بله راضی هستم اما اگر از شرایط نظر بخواهید جواب می دهم که خیر.
زمانی را به یاد می آورم ورزشکارانی که نیاز به مشاوره داشته به خاطر برچسب و انگی که به خاطر نیاز به روان شناس بدان ها زده می شد، به مشاور رجوع نمی کردند. اما امروز با اعتماد به نفس راهرو آکادمی ملی کمیته ملی المپیک را طی می کنند و همه می دانند که به اینجا می آیند و در کمال اعتماد به نفس و آشکارا وقت می گیرند. این امر نشان می دهد که سطح تحصیلات، فرهنگ و دانش ورزشکاران بالا رفته است. ورزشکاران با سواد شدند، شعور و درک بهتری پیدا کردند، اکثرشان کارشناسی ارشد دارند و با دنیای روز آشنایی دارند و با ورزشکاران شاخص رشته خودشان آشنا هستند و می دانند که آنها هم از مشاوره و روان شناس استفاده می کنند.
بنابراین سوال شما دو پاسخ دارد: از پیشرفت راضی هستم اما از شرایط فعلی راضی نیستم. طبیعی است که اگر بخواهیم پیشرفت کنیم می بایست دائم شرایط بهتری را طلب کنیم. زمانی راه میافتادم و در فدراسیون ها می گفتم چیزی به نام روان شناسی ورزشی راه افتاده است. اما اکنون فدراسیون ها خودشان تماس می گیرند و درخواست روان شناس می کنند و این یعنی پیشرفت.
اینکه ناراضی هستم، بدین دلیل است که تنها برخی فدراسیون ها این کار را در شرایط خاصی می کنند. برخی باشگاه ها زمانی که در فشار و بحران قرار می گیرند تقاضای مشاور می کنند.
اما اگر بپرسید که چه زمانی است که بنده راضی از شرایط می شوم، خواهم گفت زمانی که تیم های ملی فدراسیون ها، باشگاه ها و ... مشاور روان شناس ورزشی را در کادر خود قرار بدهند و هر زمان که سرمربی می خواهد کادر خود را کامل کند، بدنبال مشاور هم برود و فردی را در آن بخش بگمارد. هر حقی را برای دیگر اعضای خود قائل می شود، برای روان شناس ورزشی نیز قائل باشد.
*حوزه روان شناسی ورزشی نزد مدیران، مربیان و ورزشکار چه مقدار مورد پذیرش قرار گرفته است؟ البته مسائل مختلفی در این موضوع دخیل است ولی پذیرش این موضوع و احساس نیاز نزد کدام قشر بیشتر حس می شود؟
ورزشکاران. باعث خوشحالی است که در بین قشرهایی که با ورزش سر و کار دارند، ورزشکار جلوتر از بقیه است. ورزشکاران هستند که محور همه فعالیت های دنیای ورزش هستند. فعالیت سایرین هم وابسته بدانهاست. اگر شرایط جور دیگری بود، ناامید بودم اما امروز خوشحالم؛ چراکه ورزشکاران در نهایت خواسته خودشان را به دیگرانی که در ورزش سر و کار دارند می فهمانند. اکنون هم ورزشکارانی هستند که تیم هایشان را وادار می کنند که ما با تماس بگیرند و روان شناسی طلب کنند.
*در حال حاضر چه تعداد از تیم ها و فدراسیون های ورزشی از روان شناس ورزشی بهره می برند و چرا سخنی از نقش روان شناس ها در پیروزی ها و موفقیت ها مطرح نمی شود، حتی نامی از روان شناس تیم در کادر فنی مانند سرمربی، مربی، بدنساز، ماساژور و ... ذکر نمی شود؟
اشاره به موضوعی کردید که مقداری غامض است. پزشک، ورزشکار را با یک جراحی از رنجی نجات می دهد، آن درد هم مرتفع می شود و منجر می شود به اینکه ورزشکار به مسابقه اش ادامه بدهد. ورزشکار برایش کاملا روشن است که پزشک چه مقدار کمک کرده است و از او قدردانی می کند. اما روان شناس کارش نجات ناگهانی ورزشکار نیست.
اقدام روانشناس از جنس آموزش دادن و یاد دادن مهارت زندگی است. اینکه چگونه با هیجانات کنار بیاییم و در طول سال هایی که با هم کار می کنند این ورزشکار چیزهایی را یاد گرفته است که اکنون نمی داند از چه کسی یاد گرفته، در شخصیت او ریشه دوانیده است. این موضوع مثل جراحی نیست که ورزشکار بداند تحت تاثیر که بوده است اما می داند که تصادفی این اتفاقات رخ نداده است. اما اینگونه نیست که از دل یک قهرمانی اثرات حضور روان شناس را بیرون بکشیم.
بسیاری از اوقات نقش روان شناس همچون نقش تاریخ نویس است. تاریخ نویس حضور ندارد و می گوید فلان اتفاق رخ داده است. روان شناس مثل معلم است. از این جهت ممکن است ورزشکار یادش نیاید، اما از طرفی خود روان شناس هم ممکن است داوطلب نشود که نقش خودش را پررنگ کند؛ چراکه هدف روان شناس ورزشی این است که ورزشکار را خودکفا بار بیاورد. گاهی اوقات خود ورزشکار تصمیم درستی را بر مبنای مشاوره روان شناس اتخاذ کرده، موقع ابراز روان شناس مخفی می شود تا ورزشکار بگوید که این تصمیم را من گرفته ام.
اگر روان شناس بیاد و بگوید که من بودم و در این تصمیم نقش داشتم که نقض غرض می شود و روان شناس به هدف اصلی خود نرسیده است. من نیز روان شناسان را به همین امر توصیه می کنم و می گویم که اگر روزی دیدید که من در کنار ورزشکاری عکس گرفتم و به او تبریک گفتم که قهرمان المپیک شدید، شما هم حق دارید، اما من هرگز این کار را نمی کنم و بگذارید اثر شما باشد که ماندگار می شود.
*برخی از ورزشکاران معتقدند که روان شناسان شما چون اطلاعات تخصصی رشته ها را ندارند به همه رشته ها همچون ورزشکاران کشتی و فوتبال می نگرند که رشته های هیجانی هستند و نمی توانند کمک لازم را به ما انجام دهند. آیا این مسئله را می پذیرید؟
حتما قبول دارم. گاهی اوقات اعتبار این تشکیلات را نیز سوال می برند. یک روز معاون وزیر به من گفت: روان شناسی در فلان جا کار اشتباهی را انجام داده است. وقتی بررسی کردم دیدیم که ما آن روان شناس را اعزام نکردیم. ان موقع بود که فهمیدیم جاهای دیگری هم در کشور وجود دارد که خودشان را متولی روان شناسی می دانند. اما افرادی را که شایستگی حضور در کنار تیم ها داشته باشند را ندارند.
بارها گفته ام اگر شما دستتان به تیم های ملی می رسد که روان شناس کنارشان بگذارید، فردی شایسته را بفرستید. حداقل بیایید تا به شما کمک کنیم تا فردی شایسته را بفرستیم. به تیم ها گفتیم که ما از شما هزینه ای دریافت نمی کنیم و حق و حقوق افراد را هم می دهیم. ایکاش سرمربیان و روسا یک سوالی بپرسند تا به بیراهه نروند تا افراد اشتباه سر راهشان قرار بگیرد و اعتبار مجموعه ما را نیز زیر سوال ببرند.
*لطفا یک نمونه تاثیرگذار از حضور روان شناسان که رویدادی ورزشی تاثیر گذار بوده است را برایمان نقل کنید.
نمی توانیم اسمی از افراد ببریم و اجازه این کار را هم نداریم. گاهی اوقات ورزشکاران فشار و استرس غیر ضروری دیگران را تحمل می کنند. هر مسابقه ای فشار خودش را دارد اما چرا ورزشکاران باید فشارهای جانبی و بیرونی را تحمل کنند؟ یک روز ورزشکاری به من گفت که با مادرم صحبت می کردم و پس فردا مسابقه دارم. مادرم در شهر کوچک ما رفته است به نانوایی و خانم های دیگر به او گفته اند خوش به حال پسرت که پس فردا مسابقه دارد و قهرمان می شود و 80 سکه دریافت می کند{آن موقع جوایز 80 سکی ای بود} زندگیتان زیر و رو می شود و این ها... . آن وقت مادرم گفته پسرم آبروی من را جلوی همسایه ها نبری ها.
تصور کنید یک پسر روستایی، یک خانواده با آن وضع چرا این پسر باید احساس بکند که مسئولیت این را دارد که دیگران را به آرزویشان برساند؟ چرا باید این پسر بار روانی پدر و مادر و همسایه ها را بر روی شانه هایش احساس کند. اینها نشان دهنده باورهای غلط است و بر اساس این باور غلط ما استرس های مضاعفی را تحمل می کنیم.
روان شناس بر اساس مسئولیتش این باور را برداشت که تو ورزشکار در حدی که تمرین کردی مسئولیت داری مسابقه بدهی و خودت را نشان بدهی و مسئولیتی نداری که دیگران را خوشبخت کنی. و بر این اساس وضع تغییر کرد. گاهی اوقات ورزشکاران با «اگه نشه چی میشه» رو به رو هستند. چون با فعل نشدن همراه است، آنها را می برند به طرف «نشدن». روان شناس در اینجا باید به فضای منفی فرد تلنگری میزند و آن فضا را به سمت مثبت هدایت کند. مانند بچه ای که لیوان چای را در دستش دارد و ما می گوییم نریزی، نریزی و بالاخره آن بچه چای را می ریزد چون ما فعل ریختن را به ذهن او متبادر کردیم. روان شناسان می بایست ماه ها قبل از رویدادها با ورزشکار آشنا باشند و گرنه شب مسابقه نمی توانند کاری بکنند. چون ما واقعا قرص و آمپول نداریم که بخواهیم تزریق کنیم که حال کسی خوب شود.
یک نمونه دیگر، بانوی ورزشکار عفیفی بود که در شهر کوچکی ورزش می کرد و وقتی در پارالمپیک با 70 هزار تماشاگر رو به روشد، اضطراب اجتماعی پیدا کرد. یعنی از اینکه دیگران بدن ورزشکار را ببینند دچار مشکل می شوند. ما با چنین مشکلی مواجه بودیم و ورزشکار اصلا تمایلی برای مسابقه دادن نداشت و می خواست تمارضی کند و از میدان خارج شود. اما با 10-12 دقیقه صحبتی که انجام شد به میدان رفت و موفق شد رکورد ایران خود را بشکند و هرچند این ورزشکار در آن مسابقات موفق نشد به مدالی که برای او انتتظار داشتند دست پیدا کند اما همین که توانست عزت خودش را حفظ کند و رکورد ایرانش را بشکند اثر گذاری محسوب می شود.
*شرایط کاروان ایران در المپیک پیش رو پاریس 2024 را چگونه می بینید؟ آیا کم بودن ورزشکاران اعزامی می تواند فشاری را بر روی کاروان ایجاد کند؟
فشار روانی زمانی در کاروان ایجاد می شود که مسئولین فشار وارد کنند. مسئولان هم معمولا سیاستمدار هستند. از سیاست به ورزش می آیند و سیاست مداران هستند که این فشار را بر روی خود احساس می کنند که باید موفق جلوه کنند و فشار را به تیم وارد می کنند. اما در حال حاضر خوشبختانه مسئولان کمیته ملی المپیک سیاستمدار نیستند و فشاری را وارد نمی کنند و این خود یک امتیاز است. بسیاری از کشورهای برجسته دنیا که در ورزش و پیشرفت اجتماعی برجسته هستند، ورزشکارانشان را تحت فشار قرار نمی دهند. شما ببینید نروژ، دانمارک، سوئد و ... در المپیک کجا هستند خیلی پایین تر از کشورهای جهان سوم هستند. اما در ورزش کم نیستند اما آن فشار را برای نتیجه گیری وارد نمی کنند؛ چراکه المپیک را صحنه ای برای مشارکت اجتماعی می دانند نه صحنه ای برای اثبات حقانیت سیاسی خودشان. قضیه این است که فشار از سیاست می آید. اگر مسئولان المپیک یا روسای فدراسیون ها این ظرافت را داشته باشد و این را در نظر بگیرد به ورزشکار فشار وارد نمی شود. هیچ ورزشکاری نیست که بخواهد ببازد و همه می خواهند ببرند و همه این فشار برای پیروزی را تحمل می کنند.
*آیا جامعه روان شناسان ورزشی نماینده ای در کاروان پاریس 2024 خواهد داشت؟
خوشبختانه برای نخستین بار یک اجماعی صورت گرفت و از وزیر تا رئیس کمیته ملی المپیک تصمیم گرفتند تا یک روان شناس همراه کاروان اعزام بشود. هیچ روان شناسی نیست که بتواند تمامی رشته ها را انگونه که باید و شاید پوشش بدهد. برای تصمیم گیری دشوار بود که چه کسی اعزام بشود. روان شناس شمشیر بازی برود یا قایقرانی یا دیگران. در نهایت تصمیم شد که روان شناس کشتی که شانس بیشتری در میان دیگر رشته ها دارد همراه تیم اعزام بشود. لذا آقای دکتر خسرو حمزه همکار دانا و توانمندی هستند که همراه کاروان اعزام می شوند. البته بحثی بود که ایشان به سایر رشته ها هم مشاوره بدهند اما خوب با توجه مسائلی که پیرامون رشته کشتی وجود دارد این امر شدنی نخواهد بود و گمان نمی کنم ایشان فرصتی را برای دیگر رشته ها داشته باشند.
*در پایان سخنی دارید بفرمایید.
گمان می کنم کلید اصلی روان شناسی ورزشی مربیان هستند. مربیان اگر نسبت به این قضیه دغدغه داشته باشند می توانند روان شناسی را گسترش بدهند. ما در سال بیش از 7 الی 8 کارگاه را ویژه مربیان برگزار می کنیم تا دانش لازم در این زمینه ایجاد شود ا بتوانیم روان شناسی ورزشی را بیش از پیش گسترش بدهیم .