شکل گیری مسابقات جام جهانی بسکتبال به روزهای نخست بعد از جنگ جهانی دوم برمی گردد. زمانی که اروپا در اثر جنگ ویران شده بود و کمتر کشوری توان میزبانی مسابقات بزرگ را داشت. چنین بود که میزبانی مسابقات به آمریکای جنوبی رسید و از 11 تیم ثبت نام کننده در مسابقات، هشت تیم غیر اروپایی بودند! هر چند که با کنار کشیدن اروگوئه تعداد تیمها به 10 کاهش یافت.
**
تورنمنتی غیر اروپایی
نخستین دوره رقابت های بسکتبال قهرمانی جهان طی روزهای 22 اکتبر تا 3 نوامبر 1950 به میزبانی بوئنوس آرژانتین برگزار شد. شکل برگزاری مسابقات بسیار عجیب بود. مصر، پرو، یوگسلاوی و اکوادور در دور نخست به صورت یک حذفی با هم دیدار کردند و تیمهای آرژانتین، برزیل، شیلی، فرانسه، اسپانیا و آمریکا از دور دوم وارد مسابقات حذفی شدند.
در پایان چهار تیم به دور گروهی چهار تیمه( برای تعیین تیمهای هفتم تا دهم) رفتند و شش تیم برتر راهی گروه فینال شدند تا دوره ای با هم رقابت کنند. در پایان این تیم آرژانتین بود که صاحب 5 برد شد؛ از جمله برتری(64-50) در برابر آمریکا و قهرمان مسابقات شد. عنوان پنجمی مصر هم از جمله اتفاقات جالب این رقابت ها بود.
ورود آسیایی ها
دومین دوره مسابقات با حضور 12 تیم در 4 گروه سه تیمی برگزار شد و از هر گروه 2 تیم راهی مرحله نهایی شدند تا در یک گروه به صورت دوره ای با هم رقابت کنند. در حالی که تیمهای قعرنشین هر گروه نیز برای تعیین رتبه های نهم تا دوازدهم با هم به صورت دوره ای رقابت کردند. حضور تیمهای فیلیپین، فرمز( تایوان) و اسرائیل مقدمه ای بود بر حضور آسیایی ها در این تورنمنت و تیم فیلیپین پس از صعود به دور دوم، تنها از برزیل و آمریکا باخت تا عنوان سوم جهان را به خود اختصاص دهد. آمریکا هم با برتری(62-41) مقابل برزیل میزبان، با 9 برد در 9 مسابقه، قهرمانی این مسابقات را جشن گرفت.
دخالت سیاست در مسابقات
در 1959 برزیل به لطف اتفاقی عجیب قهرمان شد. برزیلی ها هم در دور گروهی و هم در مرحله نهایی از شوروی باختند اما شوروی و بلغارستان از مسابقات با فرمز( تایوان) خودداری کردند و به همین دلیل به فعر جدول دور فینال فرستاده شدند. برزیل با 5 برد و یک باخت قهرمان شد و شوروی با 5 برد و یک امتناع از مسابقه ششم! بلغارستان هم به دلیل مسابقه ندادن با فرمز هفتم شد. در حالی که شیلی و فرمز با تنها 2 برد و 4 باخت، سوم و چهارم شدند! چهار سال بعد برزیل از قهرمانی خود دفاع کرد. این بار به لطف میزبانی و با 6 برد پیاپی.
آغاز اقتدار بلوک شرق
در 1967، 12 تیم به سه گروه تقسیم شدند، از هر گروه 2 تیم صعود کردند و به همراه اروگوئه میزبان مرحله نهایی را به صورت دوره ای برگزار کردند. دو تیم شوروی و یوگسلاوی اول و دوم شدند و دوران اقتدار کشورهای بلوک شرق را آغاز کردند.
سه سال بعد برای نخستین بار میزبانی مسابقات به اروپا رسید. در رقابت های یوگسلاوی، تیم میزبان پس از پنج برد پیاپی در دور پایانی و مسجل شدن قهرمانی خود، مقابل شوروی باخت که عنوان سوم مسابقات را از آن شوروی ساخت.
***
فشرده ترین تورنمنت
در 1974 مسابقات در پورتو ریکو برگزار شد و یکی از حساس ترین رقابت ها برای کسب قهرمانی برگزار شد. در این مسابقات یوگسلاوی(82-79) شوروی را شکست داد، آمریکا(91-88) یوگسلاوی را از پیش رو برداشت و سرانجام در روز پایانی شوروی(105-94) آمریکا را برد تا هر سه تیم صاحب 5 برد و یک باخت شوند. آماری که سبب شد شوروی، یوگسلاوی و امریکا به ترتیب اول تا سوم شوند.
چهار سال بعد میزبانی برای نخستین بار به آسیا و کشور فیلیپین رسید ولی دیگر خبری از اقتدار این تیم در بسکتبال نبود و فیلیپین با 7 شکست عنوان هشتم را از آن خود ساخت. یوگسلاوی این بار هر 7 مسابقه خود را برد و بالاتر از شوروی قهرمان مسابقات شد.
نخستین فینال واقعی
در 1982 تفاوتی کوچک اما تاثیرگذار در قوانین به وجود آمد. در این رقابت ها آمریکا در روز پایانی(99-93) شوروی را شکست داد اما چون دو تیم برتر رده بندی دیدار فینال را با هم برگزار می کردند، آمریکا در فینال مجددا مقابل شوروی قرار گرفت و این بار (95-94) باخت تا مدال طلا از آن شوروی شود. یوگسلاوی و اسپانیا هم در جدول سوم و چهارم شده بودند. به همین خاطر مجددا با هم دیدار کردند و یوگسلاوی با برتری(119-117) برنده مدال برنز شد.
***
اولین تورنمنت 24 تیمه
رقابت های دور نهایی با افزایش چشمگیر تیمها در سال 1986 در 4 گروه 6 تیمی برگزار شد و با صعود 3 تیم از هر گروه، مرحله نیمه نهایی در دو گروه شش تیمی انجام گرفت. دو تیم برتر هر گروه راهی نیمه نهایی شدند، تیمهای سوم و چهارم هر گروه برای مسابقات پنجم تا هشتم به میدان رفتند و دو تیم قعرنشین نیز راهی رقابت نهم تا دوازدهمی شدند.
تیم آمریکا که در مرحله نیمه نهایی از آرژانتین(74-70) باخته بود در فینال مقابل شوروی بدون شکست قرار گرفت و (87-85) پیروز شد تا با 9 برد و یک باخت قهرمان شود.
***
دفاع از عنوان قهرمانی در وقت اضافی
در سال 1990 میزبانی به آرژانتین رسید و در رقابت های چهار گروه چهار تیمه، شوروی و یوگسلاوی به فینال رسیدند اما شوروی دیگر طعم قهرمانی را نچشید و (92-75) از یوگسلاوی باخت. چهار سال بعد، شکل مسابقات مثل قبل بود و 16 تیم در چهار گروه تقسیم شدند و دور دوم نیز به صورت گروههای چهار تیمی برگزار شد. اما با فروپاشی شوروی، این روسیه بود که به فینال رسید و (137-91) مقابل امریکا تن به شکست داد. روسیه در نیمه نهایی 1998 از آمریکا انتقام گرفت و فینالیست شد اما این بار از یوگسلاوی(64-62) باخت. یوگسلاوی در سال 2002 در مرحله گروهی از اسپانیا باخت و چون برای دومین بار پیاپی، از هر گروه سه تیم راهی دور بعد شده و نتایج تیمها در مرحله گروهی نخست نیز لحاظ می شد، پس از باخت به پورتوریکو، یوگسلاوی با دو شکست راهی دور یک چهارم نهایی شد. از اینجا درخشش این تیم آغاز شد و با برتری مقابل آمریکا، نیوزیلند و آرژانتین( در وقت اضافی OVERTIME) باز هم از عنوان خود دفاع کرد.
18 برد در 18 مسابقه!
از سال 2006 مسابقات 24 تیمه شد؛ در هر گروه 6 تیم قرار گرفت و 4 تیم به دور بعد صعود کردند تا با شرکت 16 تیم، مسابقات در مرحله یک هشتم نهایی به صورت یک حذفی برگزار شود. اسپانیا در این مسابقات با 9 برد پیاپی از جمله برتری(70-47) مقابل یونان قهرمان شد و یونان که در نیمه نهایی آمریکا را (101-95) شکست داده بود، مقامی بهتر از دومی کسب نکرد. این آخرین باخت آمریکا در مسابقات جهانی بود.
آمریکایی ها در دو دوره بعدی مسابقات مجموعا 18 مسابقه انجام دادند که در همه پیروز شدند. در این دو دوره ایران نیز یکی از تیمهای جام جهانی بود که در سال 2010 عنوان نوزدهم و در سال 2014 مقام بیستمی را از آن خود کرد.
مهدی زارعی