هنر هنوز پهلوانی را به یاد دارد

اگر این جملات نامرتبط به نظر می‌رسد امیدوارم در پایان ارتباط آنها روشن شود. ابتدا ببینیم پهلوانی چیست و در دوره اسلامی چه شکلی یافته است و چه ارتباطی با هنر و خوشنویسی دارد، آنگاه آثاری هنری را خواهیم دید از استاد گران قدر راهپیما تا مشخص شود چگونه هنر پاس فرهنگ است.

«پهلوان» در واقع از ریشه «پهلو» یعنی منسوب به «پَهله» مشتق شده است که نام قوم پارت است، یکی از اقوام ایرانی اصیل که بعداً دولت اشکانی را ساختند، و زبان پهلوی هم از آن گرفته شده است. اکنون، چه ربطی میان آن و پهلوان به عنوان جوانمرد هست؟ قوم پارت به دلیری و جوانمردی  مشهور بودند و به تدریج کلمه بر جوانمردان دلیر هم اطلاق شد؛ اما هنوز در جاهای دیگر به معانی دیگر به کار رفته است، مثلاً شیخ اشراق حکمت نوری را فهلوی می‌نامد. همان چیزی که در میان عرب به «مروّت» یا «مروءة» مشهور است و بخش بزرگی از فرهنگ آنها را می‌ساخته است در میان ایرانیان «پهلوانی» خوانده می‌شده است؛ و مهمتر از آن، همانطور که اسلام نه تنها فرهنگ مروّت عرب را منسوخ نکرد بلکه تایید کرد، با ورود اسلام به ایران هم فرهنگ پهلوانی از میان نرفت بلکه باقی ماند و با آموزه‌های اسلامی مخلوط شد. اینجا مجال آن نیست که دقیقاً این امتزاج را روشن کنیم اما چیزی که هست این است که «پهلوانی» و «مروّت» بسیار شبیه بودند و همانطور که اسلام می‌توانست مروت عربی را تقویت کند، پهلوانی ایرانی هم با آن سازگار بود و بسیار جور در می‌آمد.

فرهنگ‌هایی مانند پهلوانی یا مروت تنها زور بازو نبوده و نیستند، یک مسلک و شیوه زندگی بودند؛ چیزی که اکنون فراموش شده است. غالباً کسانی به الگو تبدیل می‌شوند، یعنی افرادی در آن زمینه سرآمد تلقی می‌شوند که ممکن است این کسان نقش‌های متفاوت داشته باشند. وقتی اسلام به ایران آمد یکی از کسانی که بسیار با فرهنگ پهلوانی و مروت عجین بود و همه ویژگی‌ها را داشت علی بن ابی طالب (ع) بود؛ نترس و زورآور و مرد جنگ بود اما در عین حال خلقی عظیم و حلیم و بردبار هم داشت، چنانکه دستگیر نیازمندان  هم بود. چند قشر او را الگو قرار دادند نخست اکثریت سلسله‌های صوفیه زیرا هم جوانمرد بود هم باطن را می‌دید و همه نسب خود را به او و سپس به پیامبر می‌رساندند؛ و دسته دیگری که خود را به او می‌رساندند کاتبان و خوشنویسان بودند؛ در همه رسالات خوشنویسی ذکری از او هست و او را بهترین خوشنویس خط کوفی می‌دانستند. سلطان علی مشهدی می‌گوید:

مرتضی اصل خط کوفی را       کرد پیدا و داد نشو و نما

وین خطوط دگر که استادان      وضع کردند هم ز کوفی دان

حتی درباره خط نسخ‌تعلیق هم می‌گوید:

نسخ تعلیق اگر خفی و جلی‌ست      واضع الاصل خواجه میر علی‌ست

نسبت‌اش بوده با علی ازلی      نســبش نیز می‌رســـد به عـلــی

در بیت اول منظور میر علی تبریزی است و در مورد اول «علی» بیت دوم با ایهام هر دو را منظور داشته و آخرین مورد آن هم منظور امام علی (ع) است.

از طرف دیگر، خرده فرهنگ‌هایی مانند قلندران، که بیشتر انشعابات مردمی از سلسلفه‌های صوفیه هستند، که در علی (ع) زور و قوت برای ستمگران و نیکویی و صبر و حلم برای ستم دیدگان می‌دیدند. به همین خاطر الگویی شد برای فرهنگ پهلوانی که هنوز هم در زورخانه‌ها آثار آن هست؛ نشانه‌های آن در فرهنگ عامه هم وجود دارد، مثلاً وقتی که می‌خواهند کاری سخت کنند یا چیزی سنگین بلند کنند. پس نام «علی» رمزی شد برای «پهلوانی» و «جوانمردی» و نیز «مروت». می‌بینیم که دست کم در نام «علی» میان خوشنویسی و پهلوانی نسبتی هست. به همین دلیل می‌توان آثاری از پهلوانی در هنر یافت که هنوز هم ادامه دارد.

سه اثری که خواهیم دید در زمره نقاشی خط هستند؛ یعنی هنر خوشنویسی‌ای که با مدد نقاشی آراسته شده است. اصل آن خط است که نقاشی به کمک آن آمده است تا زیباترش کند و آن را مفهوم تر کند. اگر چشم مخاطب با چنین آثاری آشنا نباشد، عجیب نیست چون آثاری که خواهیم دید جزء شاهکارهای جدید هستند و استاد راهپیما در این زمینه ابداعات اساسی کرده‌اند که پیش از وی وجود نداشته است. این آثار هر سه حاوی «علی» هستند و به خط زیبای ثُلث نگاشته شده‌اند؛ خط ثلث خطی زیبا و قدیمی است که برای کتابت مصحف شریف نیز استفاده می‌شده است و بیش از هر چیز زیبایی و دور در آن مشخص است. هر کدام از آنها معنی خاصی دارد و با استفاده از رنگ و اصول نقاشی آراسته شده‌اند. اثر اول «یا علی» است که ذیلاً می‌بینیم.

حرف ندا «یا» از پایین شروع شده است و الف کشیده آن تا بالا ادامه یافته است؛ صعود و بالا رفتن الف خود نشانه استعلا آنکه خوانده می‌شود است. همچنین می‌بینیم که الف یا از درون یاء علی و در پس زمینه رد شده است و به خوبی نشان داده است که میان گفتن «یا» که حرف ندا و استمداد و یاری است و «علی» نسبتی هست و جالب است که آن را به «یاء» «علی» برده است. هنرمندی هنرمند نه تنها این موارد، بلکه در جزئیات دیگر هم مشخص است. الف یای ندا با کشیده لامِ علی در یک سطر قرار گرفته‌اند، گویی که این یاری که خواسته می‌شود تا آنجایی است که علی یاری می‌دهد. عبارت «یا علی» در پس زمینه هم به رنگ کاهی کتابت شده است تا نشان دهد یاری را از همو بجویید و در ضمن بر متن اصلی سیاه رنگ هم تاکید کرده است. رنگ بندی هم با دقت و هنرمندی انتخاب شده است. چهار رنگ به کار رفته است که دو رنگ سبز و آبی آسمانی رنگ‌های سرد، و زرد و کهربایی رنگ‌های گرم هستند؛ رنگ‌های سرد تداعی آرامش و خونسردی و رنگ‌های گرم تداعی جنبش و حرکت. هر دو دسته رنگ به کمک معنی آمده‌اند تا یادآور این باشند که دل فارغ دار یاری‌گری هست و رنگ‌های گرم زرد و کهربایی برای آنکه پس از این آرامش پای در راه نه و برو. همانطور که در زورخانه و در فرهنگ پهلوانی و در میان مردم استفاده از عبارت برای آغاز و استمداد استفاده می‌شود. درباره پیوند آن با پهلوانی در آخر توضیح خواهم داد.

اثر دوم عبارت «علی ولی الله» است که ذیلاً می‌بینیم.

درباره اثر با توضیحی که در مورد اثر اول داده شد مخاطب می‌تواند برخی از معانی را درک کند؛ اما این اثر چند مولفه دیگر را نیز بیان کرده است. اسم جلاله «الله» در بالای اثر قرار داده شده است و الف آن کشیده تر از هر کشیده‌ای در تصویر است تا مشخص شود که اصل اوست؛ آنگه علی در پایین ولی بالای آن و الله در مرتبه بالاتر تا مشخص شود که منظور از اسم ولایت است. همچنین اگر به تصویر نگاه کنیم می‌شود این برداشت را نیز داشت که «علی لی» و «لی» تکرار شده است و یک واو عاطف او را به «الله» پیوند داده است یعنی «علی و الله»، چنانکه «لي» در عربی «برای من؛ از آن من؛ و منسوب به من» هم معنی می‌دهد؛ همانطور که عبارت «لي حبیب» در مثنوی معنای «حبیبي» می‌دهد که برای بلاغت چنین شده است.

اثر سوم هم «علی» است که دیگر با توضیحاتی که تا کنون داده شد بیشتر از آن نیاز نیست.

در ابتدا دیدیم که حلقه ارتباط خوشنویسی و پهلوانی «علی» است؛ حال که آثار گران مایه را نیز دیدیم این ارتباط مشخص شده است. اما چگونه هنر می‌تواند چیزی را به یاد بیاورد که خود پهلوانان به یاد ندارند؟ اگر ما انسان‌های مدرن این سوال را سخت می‌بینیم به این خاطر است که ما حقیقت انسان را فراموش کرده ایم. هنر و دین دو جلوه بسیار کهن انسانیت هستند و توانایی آنها بیش از آن است که می‌پنداریم. از طرف دیگر، زبان هنر احتمالاً بسیار کهن تر از زبان مفهوم است. هنر در درک حقیقت بسیاری قدرت بیشتری دارد تا مفاهیم. هنرمند به نوای حقیقت گوش می‌دهد و چون از زبان مفهومی استفاده نمی‌کند، این نوا را بدون اشتباه می‌شنود؛ به بیان ساده تر، در زبان تصویر کذب و اشتباه سخت است، مثلاً اگر روی کاغذی بنویسیم «گوشی» می‌توان از آن گوشی موبایل، گوشی تلفن، گوشی پزشکی و ... برداشت کرد اما اگر عکس تلفن همراه باشد دیگر نمی‌توان چند چیز برداشت کرد. از طرف دیگر، هنرهای تجسمی، در وهله اول تجسم فرهنگ هستند. کافی است به یک مسجد قدیمی نگاه کنیم تا تمامی هنر زمان خود را در کنار عقاید رایج آن زمان ببینیم، به همین سادگی و روشنی. پس اگر هنر هنوز فرهنگ پهلوانی را به یاد می‌آورد و ورزش آن را فراموش کرده است عجیب نیست.

گاه و بی گاه از سیاست گذاران ورزش کشور احیاء فرهنگ پهلوانی شنیده می‌شود اما این نه کاری ست خرد؛ چگونه می‌توان بدون اینکه تمامی این فرهنگ را در نظر داشت چنین کاری کرد؟ بعید می‌دانم در ساختمان‌های نهادهای ملی ورزشی کشور اثری از هنر اسلامی که تداعی فرهنگ پهلوانی باشد آویخته باشد؛ ولی مگر می‌توان بدون توجه به آن فرهنگ پهلوانی را زنده کرد؟ نمی‌شود. مانند این است که بخواهیم فقط نیمی از کسی را زنده کنیم، دوباره می‌میرد؛ ولی معنی این سخن این نیست که یک نقاشی سبک قجری، که زیبایی آن نسبت به نگارگری‌های زیبای اسلامی پیشین کمتر از نیم است، از کشتی دو نفر که کف بر دهان دارند، در جایی آویخته شود بلکه هنری که حافظ پهلوانی است چیزی است از قبیل این سه اثری که معرفی شد.

أقلّ العباد آریا یونسی

*  این آثار ثبت قانونی شده‌اند و در اینجا با اجازه هنرمند درج شده‌اند.